Jak podkreśla ppłk dypl. inż Tadeusz Lisicki:
Wytwórnia radiotechniczna AVA prawie od czasu swego powstania była głównym dostawcą sprzętu radiowego i specjalnego dla Sztabu Głównego i odegrała znaczną rolę w rozwiązaniu “Enigmy”.
Maszynowe metody szyfrowania tajnych niemieckich depesz miały uniemożliwić ich odczytywanie przez kogokolwiek. Taki był cel niemieckiego “Schiffrierstelle”. Ale polskie Biuro Szyfrów dokonało niemożliwego – ostatecznie pokonało niemiecką „Enigmę”. Praprzyczyną tego ogromnego sukcesu było porzucenie dotychczasowych metod kryptologicznych, w tym powszechnie używanej metody lingwistycznej. Polegała ona m.in. na „wyłapywaniu” prawidłowości wynikających z cech danego języka oraz wyliczeniach statystycznych (np. częstotliwość występowania danej litery).
Szef polskiego Biura Szyfrów kpt. Maksymilian Ciężki podjął genialną decyzję – podjęcie prób złamania „Enigmy” za pomocą metod matematycznych. Wyszkolono jako kryptologów młodych, uzdolnionych matematyków, doskonale znających język niemiecki. Finalnie trójka z nich: Marian Rejewski, Henryk Zygalski, Jerzy Różycki została zatrudniona w Referacie Szyfrów Niemieckich (BS-4) Biura Szyfrów Oddziału II. Pracowali w tzw. “czarnym pokoju”, a ściślej – pokoju za czarną kotarą w Pałacu Saskim w Warszawie. Prace polskiego radiowywiadu prowadzono pod kryptonimem “Wicher”. Najpierw złamali kod morski używany przez niemiecką Kriegsmarine.
Pierwszą depeszę “Enigmy” Marian Rejewski odczytał prawdopodobnie w grudniu 1932. Założył, że w okresie świątecznym załogi niemieckich okrętów będą sobie w krótkich, szyfrowanych depeszach życzyć “eine fröhliche Weihnachtszeit” (wesołych świąt Bożego Narodzenia). Gdy Niemcy składali sobie nawzajem życzenia, Rejewski przez cały świąteczny okres pracował. Genialny matematyk wykorzystał teorię permutacji do zbudowania zespołu sześciu równań z czterema niewiadomymi, dzięki czemu tylko za pomocą wyników rozwiązywanych równań odtworzył wewnętrzne połączenia bębenków (walców) “Enigmy”. Od stycznia 1938 polskie Biuro Szyfrów czytało ok. 75 proc. zaszyfrowanych “Enigmą” depesz niemieckiego wojska, lotnictwa, SS i organizacji paramilitarnych.
Zanim doszło do przełomowego sukcesu, w styczniu 1929 polski wywiad skopiował egzemplarz „Enigmy” w wersji handlowej. Według relacji Mariana Rejewskiego – W końcu 1927, lub może na początku roku 1928, nadeszła z Rzeszy Niemieckiej do Urzędu Celnego w Warszawie przesyłka mająca, według deklaracji, zawierać sprzęt radiowy. Przedstawiciel niemieckiej firmy domagał się bardzo usilnie zwrotu tej przesyłki do Rzeszy jeszcze przed odprawą celną, jako wysłanej omyłkowo z innym sprzętem. Jego nalegania były tak natarczywe, że wzbudziły czujność urzędników celnych, którzy zawiadomili Biuro Szyfrów Oddziału II Sztabu Głównego, instytucję zainteresowaną wszelkimi nowościami w dziadzinie radiosprzętu. A ponieważ była to przypadkowo sobota po południu, więc wydelegowani przez Biuro pracownicy mieli czas spokojnie sprawę zbadać. Skrzynię otworzono i przekonano się, że istotnie sprzętu radiowego nie zawierała, była w niej natomiast maszyna do szyfrowania. Maszynę bardzo dokładnie zbadano, po czym skrzynię znów starannie zamknięto. (Marian Rejewski – Jak matematycy polscy rozszyfrowali Enigmę, Wiadomości Matematyczne XXIII (1980), s. 1-28)
„Wydelegowani przez Biuro [Szyfrów] pracownicy” byli pracownikami Wytwórni Radiotechnicznej „AVA”. Przechwyconą na Okęciu niemiecką maszynę Ludomir Danilewicz rozebrał na części, zrobił ich fotografie oraz pomiary. W ciągu kilku miesięcy zespół mgr Rejewskiego odtworzył połączenia wewnętrzne Enigmy i opracował jej “model matematyczny”. Na jego podstawie został skonstruowany “sobowtór” Enigmy, zresztą znacznie lepszy i wydajniejszy niż niemiecki oryginał. Praca ta została wykonana w Warszawskiej Wytwórni Radiotechnicznej AVA. Razem zbudowano 15 takich zrekonstruowanych maszyn “Enigma”… (Ppłk. dypl. inż. Tadeusz Lisicki – Historia i metody rozwiązania niemieckiego szyfru maszynowego “ENIGMA”, Instytut Piłsudskiego w Londynie, Kolekcja akt Stefana Mayera, zespół nr 100, teczka nr 709/100/53)
Posiadanie sobowtóra niemieckiej maszyny szyfrującej było zaledwie wstępem do prac nad pokonaniem „Enigmy”. Fundamentalne było pytanie – jak poznać nastawienia maszyny oraz indywidualne klucze każdej radiodepeszy? Klucz tworzyły: nastawienia wirników „Enigmy”, ich kolejność oraz zestawienia par liter na łącznicy kablowej. Problem komplikowały dokonywane przez Niemców okresowe zmiany (co 3 miesiące, później aż trzy razy dziennie!) początkowych ustawień wirników oraz połączeń.
Przy pracach nad rozwiązaniem tego problemu polscy kryptolodzy stosowali różne metody. Najpierw była to tzw. metoda rusztu, potem metoda zegarowa, później tzw. cyklometr, bomba kryptologiczna oraz płachty. Wszystkie pomocnicze urządzenia do złamania “Enigmy” wyprodukowała wytwórnia AVA.
W dniach 24-26 lipca 1939 ośrodku Biura Szyfrów BS-4 w Pyrach pod Warszawą spotkali się przedstawiciele kryptologii i radiowywiadu trzech państw: Polski, Francji oraz Wielkiej Brytanii. Polskie Biuro Szyfrów reprezentowali: płk Gwido Langer i mjr Maksymilian Ciężki; Francję: mjr Gustave Bertrand i kpt. Henri Braguenie; Wielką Brytanię komandorzy: Alastair Dennistor, Hugh Foss oraz Dillwyn Knox i wiceszef brytyjskiego wywiadu płk Stewart Menzies. Zdumionym Francuzom i Anglikom Polacy przekazali po po egzemplarzu sobowtóra wojskowej wersji “Enigmy”, wyprodukowanego przez wytwórnię “AVA” oraz kluczowe informacje dotyczące metod rozwiązywania nastawień i kluczy „Enigmy”…
Zobacz:
- Agencja Wywiadu – “Dekryptaż szyfru “Enigmy”
- Ppłk. dypl. inż. Tadeusz Lisicki – Historia i metody rozwiązania niemieckiego szyfru maszynowego “ENIGMA”, źródło: Instytut Piłsudskiego w Londynie, Kolekcja akt Stefana Mayera, zespół nr 100, teczka nr 709/100/53 – na stronie elitadywersji.org
- Jerzy Gawinecki, Kamil Kaczyński – “Enigma”, nauka, kryptologia, w: Polska myśl techniczna w II wojnie światowej, w 70 rocznicę zakończenia działań wojennych w Europie. Materiały pokonferencyjne. Centralna Biblioteka Wojskowa, ISBN 978-83-63050-28-3, Warszawa 2015, s. 53-65 – plik pdf
- Grzegorz Nowik – Najcenniejsze źródło Churchilla – największy polski sukces światowej kryptologii, w: Polska myśl techniczna w II wojnie światowej w 70 rocznicę zakończenia działań wojennych w Europie. Materiały pokonferencyjne. Centralna Biblioteka Wojskowa, ISBN 978-83-63050-28-3, Warszawa 2015, s. 67-69 – plik pdf
- Krzysztof Dąbrowski – W kręgu zakładów AVA, w: Polska myśl techniczna w II wojnie światowej, w 70 rocznicę zakończenia działań wojennych w Europie. Materiały pokonferencyjne. Centralna Biblioteka Wojskowa, ISBN 978-83-63050-28-3, Warszawa 2015, s.117-126 – plik pdf
- Adam Gwiazdowicz – Fundamenty polskiego sukcesu w dekryptażu niemieckiej maszyny szyfrującej “Enigma”, w: Polska myśl techniczna w II wojnie światowej w 70 rocznicę zakończenia działań wojennych w Europie. Materiały pokonferencyjne. Centralna Biblioteka Wojskowa, ISBN 978-83-63050-28-3, Warszawa 2015, s. 71-73 – plik pdf
- Karol Nawrocki – Sukces, który skrócił wojnę, Witold Sobócki – Klucz do Enigmy, Nie tylko matematycy, w: “Enigma” bez tajemnic, dodatek IPN “Gazeta Polska”, 19 października 2022 – plik pdf
- Katarzyna Dzierzbicka – Zanim było Bletchley Park, w: Pamięć.pl – 2015, nr 7-8, s. 96-100 – plik pdf